Τα είδη των συλλογισμών
Ως προς την πορεία προς το συμπέρασμα:
1. Παραγωγικός:
Μετάβαση από το Γενικό στο Ειδικό – Μερικό
π.χ.:
Προκείμενη 1: ΄Ολοι οι άνθρωποι είναι θνητοί
Προκείμενη 2: Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος
Συμπέρασμα: Ο Σωκράτης είναι θνητός
2. Επαγωγικός:
Μετάβαση από το Ειδικό – Μερικό στο Γενικό
Είδη επαγωγικών συλλογισμών:
Με γενίκευση: Από κάποιο ή κάποια επιμέρους στοιχεία οδηγούμαστε γενικεύοντας σε ένα συμπέρασμα για το ευρύτερο σύνολο.
π.χ.:
Προκείμενη 1: Ο Πέτρος, ο Γιάννης, η Μαρία, ο Κώστας διάβασαν πολύ.
Προκείμενη 2: Ο Πέτρος, ο Γιάννης, η Μαρία, ο Κώστας πέρασαν στο πανεπιστήμιο.
Συμπέρασμα: Όποιος διαβάζει πολύ περνάει στο πανεπιστήμιο.
Με αίτιο-αποτέλεσμα: Όταν μία Προκείμενη ή το Συμπέρασμα εμπεριέχουν τη σύνδεση ενός Αιτίου με ένα Αποτέλεσμα.
π.χ.
Προκείμενη 1: Η Μαρία διάβασε πολύ για τις εξετάσεις.
Προκείμενη 2: Όποιος διαβάζει πολύ περνάει στο πανεπιστήμιο.
Συμπέρασμα: Η Μαρία θα περάσει στο πανεπιστήμιο.
Με αναλογία: Μετάβαση από ένα Ειδικό – Επιμέρους σε ένα άλλο
π.χ.:
Προκείμενη 1: Το πορτοκάλι είναι φρούτο και έχει βιταμίνες.
Προκείμενη 2: Το μήλο είναι φρούτο.
Συμπέρασμα: Άρα το μήλο έχει βιταμίνες.
Μετάβαση από το Γενικό στο Ειδικό – Μερικό
π.χ.:
Προκείμενη 1: ΄Ολοι οι άνθρωποι είναι θνητοί
Προκείμενη 2: Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος
Συμπέρασμα: Ο Σωκράτης είναι θνητός
2. Επαγωγικός:
Μετάβαση από το Ειδικό – Μερικό στο Γενικό
Είδη επαγωγικών συλλογισμών:
Με γενίκευση: Από κάποιο ή κάποια επιμέρους στοιχεία οδηγούμαστε γενικεύοντας σε ένα συμπέρασμα για το ευρύτερο σύνολο.
π.χ.:
Προκείμενη 1: Ο Πέτρος, ο Γιάννης, η Μαρία, ο Κώστας διάβασαν πολύ.
Προκείμενη 2: Ο Πέτρος, ο Γιάννης, η Μαρία, ο Κώστας πέρασαν στο πανεπιστήμιο.
Συμπέρασμα: Όποιος διαβάζει πολύ περνάει στο πανεπιστήμιο.
Με αίτιο-αποτέλεσμα: Όταν μία Προκείμενη ή το Συμπέρασμα εμπεριέχουν τη σύνδεση ενός Αιτίου με ένα Αποτέλεσμα.
π.χ.
Προκείμενη 1: Η Μαρία διάβασε πολύ για τις εξετάσεις.
Προκείμενη 2: Όποιος διαβάζει πολύ περνάει στο πανεπιστήμιο.
Συμπέρασμα: Η Μαρία θα περάσει στο πανεπιστήμιο.
Με αναλογία: Μετάβαση από ένα Ειδικό – Επιμέρους σε ένα άλλο
π.χ.:
Προκείμενη 1: Το πορτοκάλι είναι φρούτο και έχει βιταμίνες.
Προκείμενη 2: Το μήλο είναι φρούτο.
Συμπέρασμα: Άρα το μήλο έχει βιταμίνες.
Ως προς το είδος των προτάσεων:
1. Κατηγορικοί: Όταν οι προκείμενες αποτελούν κατηγορικές προτάσεις, δηλαδή έχουν κατηγορούμενο ή κατηγόρημα.
2. Υποθετικοί: Όταν μία έστω από τις προκείμενες αποτελεί υποθετική πρόταση.
3. Διαζευκτικοί: Όταν μία έστω από τις προκείμενες αποτελεί διαζευκτική πρόταση.
2. Υποθετικοί: Όταν μία έστω από τις προκείμενες αποτελεί υποθετική πρόταση.
3. Διαζευκτικοί: Όταν μία έστω από τις προκείμενες αποτελεί διαζευκτική πρόταση.
Αξιολόγηση των συλλογισμών
1. Έγκυρος συλλογισμός ή επιχείρημα: Όταν οι Προκείμενες οδηγούν κατά λογικό και αναγκαίο τρόπο στο Συμπέρασμα.
π.χ.
Π1: Τα ζώα χρειάζονται τροφή
Π2: Ο σκύλος είναι ζώο
Σ: Ο σκύλος χρειάζεται τροφή
΄Εγκυρος συλλογισμός
π.χ.
Π1: Η λαβίδα είναι όργανο
Π2: Η κιθάρα είναι όργανο
Σ: Η λαβίδα είναι κιθάρα
΄Εγκυρος συλλογισμός
π.χ.
Π1: Τα ζώα χρειάζονται τροφή
Π2: Ο σκύλος είναι ζώο
Σ: Ο σκύλος γαυγίζει
Μη έγκυρος συλλογισμός
2. Αληθής συλλογισμός ή επιχείρημα: Όταν οι Προκείμενες και το Συμπέρασμα ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.
π.χ.
Π1: Τα τεχνολογικά επιτεύγματα στηρίζονται στην επιστήμη
Π2: Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής είναι τεχνολογικό επίτευγμα
Σ: Ο ΗΥ στηρίζεται στην επιστήμη
Αληθής συλλογισμός
π.χ.
Π1: Τα πτηνά πετούν στον ουρανό
Π2: Η στρουθοκάμηλος είναι πτηνό
Σ: Η στρουθοκάμηλος πετάει στον ουρανό
Μη αληθής συλλογισμός
3. Ορθός συλλογισμός η επιχείρημα: Εγκυρότητα + Αλήθεια. Θα πρέπει να είναι ταυτόχρονα Έγκυρος και Αληθής
π.χ.
Π1: Η θάλασσα είναι νερό
Π2: Το νερό σταματάει τη δίψα
Σ: Η θάλασσα σταματάει τη δίψα
΄Εγκυρος, μη αληθής, μη ορθός συλλογισμός
π.χ.
Π1: Μερικοί άνθρωποι είναι φιλόσοφοι
Π2: Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος
Σ: Ο Σωκράτης είναι φιλόσοφος
Μη έγκυρος, αληθής, μη ορθός συλλογισμός
π.χ.
Π1: Τα φυτά χρειάζονται οξυγόνο
Π2: Η τριανταφυλλιά είναι φυτό
Σ: Άρα η τριανταφυλλιά χρειάζεται οξυγόνο
΄Εγκυρος, αληθής, ορθός συλλογισμός
Ειδικά για τους επαγωγικούς συλλογισμούς:
Στην επαγωγή ως Γενίκευση:
Στην επαγωγή ως Αίτιο-Αποτέλεσμα:
Στην επαγωγή ως Αναλογία:
π.χ.
Π1: Τα ζώα χρειάζονται τροφή
Π2: Ο σκύλος είναι ζώο
Σ: Ο σκύλος χρειάζεται τροφή
΄Εγκυρος συλλογισμός
π.χ.
Π1: Η λαβίδα είναι όργανο
Π2: Η κιθάρα είναι όργανο
Σ: Η λαβίδα είναι κιθάρα
΄Εγκυρος συλλογισμός
π.χ.
Π1: Τα ζώα χρειάζονται τροφή
Π2: Ο σκύλος είναι ζώο
Σ: Ο σκύλος γαυγίζει
Μη έγκυρος συλλογισμός
2. Αληθής συλλογισμός ή επιχείρημα: Όταν οι Προκείμενες και το Συμπέρασμα ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.
π.χ.
Π1: Τα τεχνολογικά επιτεύγματα στηρίζονται στην επιστήμη
Π2: Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής είναι τεχνολογικό επίτευγμα
Σ: Ο ΗΥ στηρίζεται στην επιστήμη
Αληθής συλλογισμός
π.χ.
Π1: Τα πτηνά πετούν στον ουρανό
Π2: Η στρουθοκάμηλος είναι πτηνό
Σ: Η στρουθοκάμηλος πετάει στον ουρανό
Μη αληθής συλλογισμός
3. Ορθός συλλογισμός η επιχείρημα: Εγκυρότητα + Αλήθεια. Θα πρέπει να είναι ταυτόχρονα Έγκυρος και Αληθής
π.χ.
Π1: Η θάλασσα είναι νερό
Π2: Το νερό σταματάει τη δίψα
Σ: Η θάλασσα σταματάει τη δίψα
΄Εγκυρος, μη αληθής, μη ορθός συλλογισμός
π.χ.
Π1: Μερικοί άνθρωποι είναι φιλόσοφοι
Π2: Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος
Σ: Ο Σωκράτης είναι φιλόσοφος
Μη έγκυρος, αληθής, μη ορθός συλλογισμός
π.χ.
Π1: Τα φυτά χρειάζονται οξυγόνο
Π2: Η τριανταφυλλιά είναι φυτό
Σ: Άρα η τριανταφυλλιά χρειάζεται οξυγόνο
΄Εγκυρος, αληθής, ορθός συλλογισμός
Ειδικά για τους επαγωγικούς συλλογισμούς:
Στην επαγωγή ως Γενίκευση:
- Τέλεια Επαγωγή, εφόσον η γενίκευση στηρίζεται σε επαρκή αριθμό στοιχείων.
- Ατελής Επαγωγή, εφόσον η γενίκευση στηρίζεται σε ανεπαρκή αριθμό στοιχείων (Ο επαρκής ή ανεπαρκής αριθμός καθορίζεται από το πλήθος των επιμέρους σε σχέση με το σύνολο).
Στην επαγωγή ως Αίτιο-Αποτέλεσμα:
- Υπάρχει το σύστημα Αναγκαίας και Επαρκούς Αιτίας (Αναγκαία είναι η αιτία που χωρίς αυτή δεν μπορεί να προκύψει το συγκεκριμένο αποτέλεσμα και Επαρκής είναι η αιτία που μόνη της μπορεί να οδηγήσει στο συγκεκριμένο αποτέλεσμα (αρκεί και μόνο αυτή).
- Τέλεια Επαγωγή υπάρχει, εφόσον η αιτία είναι αναγκαία και επαρκής.
- Ατελής Επαγωγή, εφόσον η αιτία είναι μόνο το ένα από τα δύο ή και τίποτα από τα δύο.
Στην επαγωγή ως Αναλογία:
- Τέλεια Επαγωγή, όταν οι ομοιότητες είναι επαρκείς σε αριθμό και σχετικές με το θέμα.
- Ατελής Επαγωγή, όταν οι ομοιότητες των συγκρινόμενων δεν είναι επαρκείς σε αριθμό και σχετικές με το θέμα.
Μελέτησε τα θέματα Πανελληνίων 2004-2018 στα είδη των συλλογισμών και τις απαντήσεις τους!
Γ’ τάξη Ενιαίου Λυκείου – Πανελλήνιες 2002:
«O εικοστός αιώνας δικαίως χαρακτηρίζεται ως αιώνας των µεγαλύτερων και σηµαντικότερων κοινωνικο-οικονοµικών αλλαγών. Με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, ο µέσος "∆υτικός άνθρωπος" ζει στο κατώφλι του 21ου αιώνα µία πολύ διαφορετική καθηµερινή ζωή από τον αντίστοιχο άνθρωπο των αρχών του 20ου αιώνα. Ένα σηµαντικό ποσοστό ευθύνης γι' αυτές τις δραµατικές αλλαγές στην καθηµερινή ζωή φέρει και η πρόοδος στις λεγόµενες βιοϊατρικές επιστήµες. Η ανακάλυψη της δοµής του DNA, πριν από 45 περίπου χρόνια, και η επακόλουθη "έκρηξη γνώσης" στους τοµείς της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής φέρνουν την ανθρωπότητα αντιµέτωπη µε µια νέα τάξη πραγµάτων.»
Ερώτηση:
Με ποια συλλογιστική πορεία (επαγωγική-παραγωγική) αναπτύσσει τη σκέψη του ο συγγραφέας στην πρώτη παράγραφο του κειµένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
Απάντηση:
Παραγωγική συλλογιστική πορεία. Αρχίζει από το γενικό που είναι η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας και καταλήγει σε κάτι ειδικό, δηλαδή στη νέα τάξη των πραγμάτων που προκύπτει από την εξέλιξη της γενετικής.
Γ’ τάξη Ενιαίου Λυκείου – Πανελλήνιες 2004:
Ερώτηση:
Ποια είναι η συλλογιστική πορεία (παραγωγική - επαγωγική) του παρακάτω συλλογισμού; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
- όπου απουσιάζει ο ανταγωνισμός, ο άνθρωπος δεν πλουτίζει τα εφόδιά του.
- σε παλιές εποχές απουσίαζε ο ανταγωνισμός.
Άρα, ο άνθρωπος σε παλιές εποχές δεν πλούτιζε τα εφόδιά του.
Να αξιολογήσετε τον παραπάνω συλλογισμό ως προς την αλήθεια, την εγκυρότητα και την ορθότητά του. (Να θεωρήσετε ότι οι προκείμενες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα).
Απάντηση:
Η συλλογιστική πορεία του συλλογισμού είναι παραγωγική, γιατί η πρώτη προκείμενη εκφράζει μία γενική αλήθεια, ότι όπου απουσιάζει ο ανταγωνισμός, ο άνθρωπος δεν πλουτίζει τα εφόδια του. Η δεύτερη προκείμενη είναι πιο εξειδικευμένη, γιατί το περιεχόμενο της εστιάζει μόνο σε παλαιότερες εποχές. Τέλος καταλήγει σε ένα συμπέρασμα που αφορά στη συγκεκριμένη περίοδο που αναφέρει η δεύτερη προκείμενη.
Εφόσον θεωρείται ως δεδομένο ότι οι προκείμενες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, άρα ο συλλογισμός είναι αληθής, και αφού η εγκυρότητα είναι εμφανής, λόγω της ύπαρξης κοινού μέσου όρου στις δύο προκείμενες (ανταγωνισμός), ο οποίος λείπει απ' το συμπέρασμα, συνεπάγεται και η ορθότητα του συλλογισμού.
Γ’ τάξη Ενιαίου Λυκείου – Πανελλήνιες Ομογενών 2005:
«Ιδού λοιπόν γιατί αμφισβητείται ο «πολιτισμός» μας. Με το κυνηγητό των ανέσεων, τη δίψα της πολυτέλειας, την επιδειξιομανία, υποδούλωσε τον δημιουργό στα δημιουργήματά του, το πνεύμα στις επινοήσεις και στις κατασκευές του. Έκανε τον άνθρωπο δυστυχή (σωματικά και ψυχικά τσακισμένο, νευρικά εξαντλημένο, πρόωρα γερασμένο – ή ηθικά ανάπηρο, κοινωνικά απόβλητο, αποθηριωμένο) μ’ εκείνα ακριβώς τα μέσα που περίμενε να του αλαφρώσουν το βάρος της ζωής.»
Ερώτηση:
«Ιδού λοιπόν… να του αλαφρώσουν το βάρος της ζωής». Με τι είδους συλλογιστική πορεία (παραγωγική ή επαγωγική) οργανώνεται η παραπάνω παράγραφος του κειμένου; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
Απάντηση:
Η συλλογιστική πορεία της συγκεκριμένης παραγράφου είναι η Παραγωγική, καθώς προχωράει από το γενικό («ιδού λοιπόν… πολιτισμός μας») στο ειδικό («με το κυνηγητό… βάρος της ζωής»).
«O εικοστός αιώνας δικαίως χαρακτηρίζεται ως αιώνας των µεγαλύτερων και σηµαντικότερων κοινωνικο-οικονοµικών αλλαγών. Με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, ο µέσος "∆υτικός άνθρωπος" ζει στο κατώφλι του 21ου αιώνα µία πολύ διαφορετική καθηµερινή ζωή από τον αντίστοιχο άνθρωπο των αρχών του 20ου αιώνα. Ένα σηµαντικό ποσοστό ευθύνης γι' αυτές τις δραµατικές αλλαγές στην καθηµερινή ζωή φέρει και η πρόοδος στις λεγόµενες βιοϊατρικές επιστήµες. Η ανακάλυψη της δοµής του DNA, πριν από 45 περίπου χρόνια, και η επακόλουθη "έκρηξη γνώσης" στους τοµείς της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής φέρνουν την ανθρωπότητα αντιµέτωπη µε µια νέα τάξη πραγµάτων.»
Ερώτηση:
Με ποια συλλογιστική πορεία (επαγωγική-παραγωγική) αναπτύσσει τη σκέψη του ο συγγραφέας στην πρώτη παράγραφο του κειµένου; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.
Απάντηση:
Παραγωγική συλλογιστική πορεία. Αρχίζει από το γενικό που είναι η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας και καταλήγει σε κάτι ειδικό, δηλαδή στη νέα τάξη των πραγμάτων που προκύπτει από την εξέλιξη της γενετικής.
Γ’ τάξη Ενιαίου Λυκείου – Πανελλήνιες 2004:
Ερώτηση:
Ποια είναι η συλλογιστική πορεία (παραγωγική - επαγωγική) του παρακάτω συλλογισμού; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
- όπου απουσιάζει ο ανταγωνισμός, ο άνθρωπος δεν πλουτίζει τα εφόδιά του.
- σε παλιές εποχές απουσίαζε ο ανταγωνισμός.
Άρα, ο άνθρωπος σε παλιές εποχές δεν πλούτιζε τα εφόδιά του.
Να αξιολογήσετε τον παραπάνω συλλογισμό ως προς την αλήθεια, την εγκυρότητα και την ορθότητά του. (Να θεωρήσετε ότι οι προκείμενες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα).
Απάντηση:
Η συλλογιστική πορεία του συλλογισμού είναι παραγωγική, γιατί η πρώτη προκείμενη εκφράζει μία γενική αλήθεια, ότι όπου απουσιάζει ο ανταγωνισμός, ο άνθρωπος δεν πλουτίζει τα εφόδια του. Η δεύτερη προκείμενη είναι πιο εξειδικευμένη, γιατί το περιεχόμενο της εστιάζει μόνο σε παλαιότερες εποχές. Τέλος καταλήγει σε ένα συμπέρασμα που αφορά στη συγκεκριμένη περίοδο που αναφέρει η δεύτερη προκείμενη.
Εφόσον θεωρείται ως δεδομένο ότι οι προκείμενες ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, άρα ο συλλογισμός είναι αληθής, και αφού η εγκυρότητα είναι εμφανής, λόγω της ύπαρξης κοινού μέσου όρου στις δύο προκείμενες (ανταγωνισμός), ο οποίος λείπει απ' το συμπέρασμα, συνεπάγεται και η ορθότητα του συλλογισμού.
Γ’ τάξη Ενιαίου Λυκείου – Πανελλήνιες Ομογενών 2005:
«Ιδού λοιπόν γιατί αμφισβητείται ο «πολιτισμός» μας. Με το κυνηγητό των ανέσεων, τη δίψα της πολυτέλειας, την επιδειξιομανία, υποδούλωσε τον δημιουργό στα δημιουργήματά του, το πνεύμα στις επινοήσεις και στις κατασκευές του. Έκανε τον άνθρωπο δυστυχή (σωματικά και ψυχικά τσακισμένο, νευρικά εξαντλημένο, πρόωρα γερασμένο – ή ηθικά ανάπηρο, κοινωνικά απόβλητο, αποθηριωμένο) μ’ εκείνα ακριβώς τα μέσα που περίμενε να του αλαφρώσουν το βάρος της ζωής.»
Ερώτηση:
«Ιδού λοιπόν… να του αλαφρώσουν το βάρος της ζωής». Με τι είδους συλλογιστική πορεία (παραγωγική ή επαγωγική) οργανώνεται η παραπάνω παράγραφος του κειμένου; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.
Απάντηση:
Η συλλογιστική πορεία της συγκεκριμένης παραγράφου είναι η Παραγωγική, καθώς προχωράει από το γενικό («ιδού λοιπόν… πολιτισμός μας») στο ειδικό («με το κυνηγητό… βάρος της ζωής»).
Ασκήσεις:
Να αναγνωρίσετε και να αξιολογήσετε το είδος του συλλογισμού στις παρακάτω παραγράφους.
1.
Ανέκαθεν η οικονομική δράση του ανθρώπου ήταν μια δράση μέσα στη φύση και πάνω στη φύση. Αν στην πρώτη φάση της ιστορικής εξέλιξης των σχέσεων του ανθρώπου με αυτήν το κυρίαρχο γνώρισμα στάθηκε η εξάρτηση του ανθρώπου από τις δυνάμεις της φύσης και του περιβάλλοντος, στη δεύτερη και πιο πρόσφατη φάση, και μάλιστα από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά, η σχέση μεταβάλλεται και το κυρίαρχο γνώρισμα γίνεται πλέον η υποταγή της φύσης στον άνθρωπο. Έτσι, ενώ αρχικά η φυσική τάξη φάνηκε να επιβάλλεται στον άνθρωπο, στη συνέχεια και ιδίως τα τελευταία 200 περίπου χρόνια η ανθρώπινη τάξη (ή αταξία) επιβλήθηκε πάνω στη φύση και το περιβάλλον.
2.
Ο τουρισμός γενικά, κυρίως δε σε χώρες μικρές σαν την Ελλάδα, αποτελεί μια ανθρώπινη δραστηριότητα η οποία εντάσσεται στις προσπάθειες οικονομικής ανάπτυξης της χώρας, περιέχει όμως πολλά στοιχεία αστάθειας στις σχέσεις ανθρώπου και περιβάλλοντος και περικλείει πολλούς κινδύνους. Αρκεί να θυμηθούμε ότι σε μικρές κοινωνίες (π.χ. νησιά) ο ανθρώπινος πληθυσμός στην τουριστική περίοδο μπορεί και να δεκαπλασιαστεί, με όλα τα επακόλουθα αυτής της αύξησης για τους τοπικούς φυσικούς πόρους, τους ρυθμούς ζωής της συγκεκριμένης κοινότητας και τον πολιτισμό της. Σε αυτή την κλίμακα του κοινωνικού φαινομένου της απότομης πληθυσμιακής επίθεσης η συμβατική λύση που δίνει ο βιομηχανοποιημένος τουρισμός είναι κατ' ανάγκη επιθετική. Μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα βιάζουν πολλές φορές το περιβάλλον, «πακέτα» για την καλύτερη «εκμετάλλευση» των τουριστών ετοιμάζονται, αγροτικά προϊόντα γεμάτα χημικά στοιχεία και κακότεχνα προϊόντα «δήθεν» λαϊκής τέχνης παράγονται.
3.
Δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να είμαστε ανταγωνιστικοί. Από το να πετύχουμε, δηλαδή, να οικοδομήσουμε μια υγιή οικονομία, από το να παρακολουθούμε τις τεχνολογικές εξελίξεις, από το να εξυγιάνουμε τον δημόσιο τομέα, από το να δημιουργήσουμε ένα κράτος ευέλικτο, χωρίς ωστόσο να υστερεί στους τομείς της κοινωνικής πρόνοιας και της φροντίδας προς τις ενδεείς οικονομικά και κοινωνικά κατηγορίες πολιτών. Μόνον έτσι θα πάψουμε να είμαστε και να χαρακτηριζόμαστε «ουραγοί της Ευρώπης» και «υπηρέτες των Ευρωπαίων». Η επίτευξη των στόχων σύγκλισης της ελληνικής οικονομίας με τα ευρωπαϊκά οικονομικά μεγέθη δεν είναι θέμα μόνο αριθμών. Είναι και θέμα ουσίας. Διότι η βελτίωση των οικονομικών μεγεθών μακροπρόθεσμα, αλλά σε ορισμένους τομείς και μεσοπρόθεσμα, οδηγεί στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, των υπηρεσιών, του κράτους πρόνοιας και γενικότερα στη βελτίωση της ποιότητας ζωής για όλους μας.
4.
Στη χώρα μας παράλληλα με τα περιστατικά κακοποίησης ή παραμέλησης παιδιών, που κάθε χρόνο έρχονται στο φως, θα πρέπει να αναλογιστούμε και άλλα προβλήματα που τείνουν να λάβουν χρόνιο χαρακτήρα: την εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας καθώς και την αποστέρηση των δικαιωμάτων πρόσβασης στην εκπαίδευση και την περίθαλψη για τα παιδιά των μεταναστών ή άλλων κοινωνικών ομάδων. Όσο κι αν η εικόνα παραμένει συγκεχυμένη λόγω της έλλειψης επαρκών στοιχείων σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί απόλυτα ικανοποιητική. Τα δικαιώματα των παιδιών παραβιάζονται με τρόπους και έκταση, που κάθε άλλο παρά κολακεύουν τον πολιτισμό μας.
5.
Η φαντασία είναι απαραίτητη για να καταλάβει κανείς την πραγματικότητα. Την αξία που έχει η φαντασία τη συναντά κανείς στα μαθηματικά. Γιατί, για να αποδείξεις ότι κάτι ισχύει, πρέπει πρώτα να περάσεις από την υπόθεση ότι δεν ισχύει. Αυτό κι αν απαιτεί φαντασία!
6.
Σήμερα η συζήτηση για την κοινωνική αλλαγή επικεντρώνεται στο αίτημα για συνεργασία και συνύπαρξη των λαών, στην προσπάθεια να οδηγηθούμε από ένα πλήθος μικρών και μεγάλων κοινωνικών συνόλων σε μια ενιαία κοινότητα ανθρώπων. Το πιο απτό και προχωρημένο δείγμα δημιουργίας στην εποχή μας μιας ευρύτερης από τον παραδοσιακό τύπο κράτους κοινωνίας είναι ασφαλώς η Ευρωπαϊκή Ένωση. Το εγχείρημα, βέβαια, δεν είναι νέο στην ιστορία. Τηρουμένων των αναλογιών, τόσο κατά το απώτερο όσο και κατά το πρόσφατο παρελθόν, επιχειρήθηκε να δημιουργηθούν μεγάλοι κοινωνικοί σχηματισμοί. Έτσι, τον 4ο αιώνα π.Χ., ο Μέγας Αλέξανδρος κατόρθωσε να συνενώσει πολλές κοινωνίες ανθρώπων σε ένα ενιαίο κράτος, ενώ μόλις τον περασμένο αιώνα δημιουργήθηκαν οι συνασπισμοί της Σοβιετικής Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας. Η μοίρα όλων αυτών των προσπαθειών ήταν κοινή: κάποια στιγμή να διαλυθούν εις τα εξ ων συνετέθησαν.
7.
Η Ελλάδα μετατρέπεται σταδιακά σε μια πολύ-πολιτισμική κοινωνία. Η εξέλιξη αυτή οπωσδήποτε περιπλέκει την κατάσταση, καθώς αναδεικνύει νέες κοινωνικές, θρησκευτικές και πολιτιστικές παραμέτρους του προβλήματος. Ταυτόχρονα, καθιστά πιο επιτακτική την ανάγκη να εκσυγχρονιστούν οι κρατικές υπηρεσίες προσαρμοζόμενες στα νέα δεδομένα και να συνεργαστούν αποτελεσματικότερα με το πλήθος των μη κυβερνητικών οργανώσεων που δραστηριοποιούνται στο έργο αυτό.
8.
O περιπτεράς μου, ένας εξηντάρης λαϊκός τύπος, κουνούσε το κεφάλι του με αγανάκτηση. «Τι σόι άνθρωποι είναι αυτοί», ξέσπασε, «που δεν ανοίγουν εφημερίδα ούτε όταν την έχουν αγοράσει;» Αναφερόταν στους όχι λίγους πελάτες του που, αφού πάρουν στα χέρια τους και πληρώσουν την α ή τη β εφημερίδα, βγάζουν από μέσα το cd, το dvd ή όποιο άλλο, απαραίτητο πλέον, δώρο περικλείεται στο σελοφάν και πετούν το έντυπο σώμα στον πρώτο κάδο απορριμμάτων που βρίσκουν μπροστά τους. Αλήθεια, τι σόι άνθρωποι; Τι σόι λαός; Για ποιο επίπεδο πολιτισμού και ποια ποιότητα ανθρώπων μιλάμε, όταν έχουμε έναν λαό που δε διαβάζει;
9.
Θεσμοί που δοκιμάστηκαν στο παρελθόν επί αιώνες, που καθιερώθηκαν µε αίμα πολύ, έχουν πια διαβρωθεί. Η οικογένεια, που ήταν η ζεστή φωλιά όπου πλάθονταν κι οπλίζονταν ο άνθρωπος, κάθε μέρα γίνεται και πιο σκιώδης. Ο τρόπος ζωής που είχε το παρελθόν κληροδοτήσει από γενιά σε γενιά – τιμιότητα, ντροπή, αξιοπρέπεια και κοινωνική συνεργασία – κινδυνεύει και αναιρείται καθημερινά από την πρακτική της εποχής µας. Το παρελθόν, ως αυθεντία, ως πηγή κανόνων βίου, υποφέρει από δεινή αμφισβήτηση.
10.
Λέγεται πως ο επιστήμονας ευθύνεται μόνο γι’ αυτό που κάνει και όχι για τον τρόπο με τον οποίο κάποιοι το χρησιμοποιούν. Όπως, δηλαδή, ο κατασκευαστής μαχαιριών είναι υπεύθυνος μόνο για την ποιότητα του προϊόντος του και όχι για την ενδεχόμενη φονική χρήση του, έτσι και ο επιστήμονας είναι υπόλογος μόνο για την ορθότητα των ανακαλύψεών του και όχι για τη βλαβερή αξιοποίησή τους. Και όπως δεν μπορεί να κατηγορείται ο πρώτος στην περίπτωση ενός φόνου, έτσι δεν μπορεί να κατηγορείται και ο δεύτερος στην περίπτωση, για παράδειγμα, ενός πολέμου.
11.
Το ξεκίνημα του 21ου αιώνα μας φέρνει αντιμέτωπους με ποικίλα προβλήματα, την έκταση και τις συνέπειες των οποίων είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς. Το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα επεφύλαξε πολλές εκπλήξεις στο χώρο της ανάπτυξης των νέων τεχνολογιών και στην πρόοδο της επιστήμης. Η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και της γνώσης έχει επιφέρει θεαματικές αλλαγές στην κοινωνική δομή και οργάνωση πολλών κρατών. Η «κοινωνία της πληροφορίας» κατέστησε αναγκαίο τον επαναπροσδιορισμό των μεθόδων και των τεχνικών της εργασίας και έθεσε σε νέα βάση το θέμα κατάκτησης της γνώσης. Σήμερα δεν έχει τόσο αξία η γνώση αυτή καθεαυτή, αφού εξελίσσεται με ταχύτατους ρυθμούς και παλιώνει προτού καν γίνει κτήμα των πολλών.
12.
Φαίνεται πως η εποχή µας προτιμά να απορρίψει το παρελθόν. Κάθε μέρα που περνάει, η φωνή του παρελθόντος εξασθενεί, απομακρύνεται για τους περισσότερους από εμάς που επιδιώκουμε να ζήσουμε την εποχή µας και σπάνια σκεφτόμαστε να πάμε αντίθετα στο ρεύμα... Κάθε μέρα που περνάει, το παρελθόν ως Ιστορία, ως Τέχνη, ως στοχασμός, ως αποκάλυψη του μυστηρίου μέσα µας και γύρω µας δεν µας λέει τίποτε. Επισκεπτόμαστε ένα μουσείο και φεύγουμε από εκεί ασυγκίνητοι. Τριγυρνούμε σε µια πολιτεία που το παρελθόν την έχει ανυψώσει σε μνημείο κάλλους και Ιστορίας, και δε μένει ξύπνια μέσα µας παρά µια κοντόφθαλμη και δυσκίνητη περιέργεια ή, το χειρότερο, µια καταγέλαστη ματαιοδοξία πως βρισκόμαστε, πως γνωρίζουμε, πως σκεφτήκαμε τη φημισμένη αυτή πολιτεία. Αλλά βαθύτερα, αυτή η πολιτεία για µας δεν έχει φωνή, δεν έχει φυσιογνωμία, δεν µας φέρνει κανένα μήνυμα. Το παρελθόν της απομένει για τον εσωτερικό µας κόσμο βουβό.
13.
Έπειτα, ας μην ξεχνούμε ότι ο άνθρωπος που δεν βλέπει ή δεν θέλει να αναγνωρίσει τα όριά του και να παραδεχτεί το «μη περαιτέρω», χάνει τον αυτοέλεγχο και από στιγμή σε στιγμή κινδυνεύει να παραπατήσει και να τσακιστεί. Οι τραγικοί ήρωες, που έχει πλάσει το θέατρο του πολιτισμού μας, αυτό το μοιραίο λάθος πλήρωσαν ακριβά. Έχασαν την επίγνωση των ορίων τους, των ανθρώπινων ορίων. Δεν κατάλαβαν ότι κάποια βαθιά χαραγμένη γραμμή σημαδεύει ένα ανυπέρβλητο σύνορο. Την αγνόησαν ή την περιφρόνησαν, και οι δείλαιοι πήδησαν την τάφρο. Τους είχε τυφλώσει το πάθος της δύναμης, του πλούτου, της δόξας. Όταν αντιλήφθηκαν τη μωρία τους, ήταν αργά: η ευτυχία είχε γλυστρήσει μέσ’ από τα χέρια τους, η ζωή με τις χαρές της είχε φύγει ανεπιστρεπτί...
14.
Ἡ συνηθισμένη, ὡστόσο, μορφὴ τοῦ φανατισμοῦ εἶναι ἀληθινὰ ἀποκρουστική. Ὁ φανατικός, σ’ ὅλες τὶς ἐποχές, εἶναι στενοκέφαλος καὶ στενόκαρδος. Τὸ ὀπτικό του πεδίο εἶναι περιορισμένο καὶ τὸ πείσμα του ἀκατανίκητο. Ἀγνοεῖ τοὺς συμβιβασμούς, ἀλλ’ ἀγνοεῖ καὶ τὶς καλόπιστες κ’ εὐγενικὲς παραχωρήσεις. Φρουρὸς συχνὰ ἑνὸς δόγματος ποὺ ὑποστηρίζει τὶς ἐξοχότερες ἀρετές, ὅσο προχωρεῖ τὶς χάνει ὁ ἴδιος. Γίνεται ἀπάνθρωπος, ὠμός, σκαιός, ἀποθηριώνεται, γιὰ νὰ ἐξανθρωπίσει τοὺς ἀνθρώπους. Ὁφανατισμὸς δημιουργεῖ καταστάσεις βρασμοῦ. Ἀλλὰ βρασμοῦ ἀπὸ ἐμπάθεια, μίσος, ἀκόμη κ’ ἐγκληματικὴ διάθεση. Ἂς θυμηθοῦμε τὰ ὁλοκαυτώματα κατὰ τὸ Μεσαίωνα καὶ τὴν Ἀναγέννηση. Θηρία καὶ ὄχι ἄνθρωποι τὰ ἐπραγματοποίησαν.
15.
Ένας ξένος συγγραφέας έχει κάνει την παρατήρηση ότι, αν ο Δάσκαλος δεν πλουτίζει ούτε ανακαινίζει τα επιστημονικά του εφόδια και τις επαγγελματικές του δεξιότητες, είναι γιατί έχει να κάνει πάντοτε με παιδιά, ανώριμους δηλαδή και με περιορισμένη ικανότητα ανθρώπους, που εύκολα δεσπόζει στον κύκλο τους. Επομένως, του λείπει ο «ανταγωνισμός» με ομοίους του, που είναι πάντοτε έτοιμοι και πολλές φορές ικανοί να του αμφισβητήσουν την υπεροχή, όπως συμβαίνει στα άλλα επαγγέλματα. Δεν χρειάζεται να «πολεμήσει» σκληρά και προς σκληρούς αντιπάλους, σαν τους βιοπαλαιστές· μέσα στην τάξη είναι ο «ένας», «ο παντογνώστης», «ο φωτισμένος». Ποια δύναμη και ποια σοφία μπορούν ν’ αντιπαρατάξουν στο «πνεύμα» του οι μικροί μαθητές; Και για τούτο επαναπαύεται στα λιγοστά πνευματικά του κεφάλαια.
16.
Η μεγάλη αντοχή του πνευματικού δημιουργού γεννιέται και συντηρείται, κατά κύριο λόγο, από την ψυχή του. Η φλογερή αγάπη προς το έργο του και η πίστη η αδιάσειστη στον προορισμό αυτού του έργου είναι οι μεγάλες πηγές της δύναμης του. Αυτές δεν τον αφήνουν (και στην περίπτωση ακόμη της κλονισμένης υγείας) να λυγίσει. Ο άνθρωπος που αγαπάει και πιστεύει αυτό που κάνει, ζει όρθιος με την ψυχή του.
17.
Ενόψει της νέας χιλιετίας, το ανθρώπινο γένος είναι υποχρεωμένο να σχεδιάσει ένα νέο εκπαιδευτικό σύστημα και να διαμορφώσει τους όρους ενός νέου πολιτισμού. Και είναι υποχρεωμένο να το πράξει τούτο -επιτρέψτε μου να επισημάνω- όχι γιατί το εκπαιδευτικό σύστημα και ο πολιτισμός του παρελθόντος απέτυχαν, αλλά διότι άλλαξε η κοινωνία. Τίποτε από όσα ο άνθρωπος μπορεί να σκεφθεί και να δημιουργήσει -αν πρόκειται να καταστεί βιώσιμο- δεν είναι δυνατό να υπάρξει ερήμην της κοινωνίας. Αλλάζουν οι κοινωνικές συνθήκες; Αλλάζουν, επίσης, οι ιδέες, οι πεποιθήσεις, οι μορφές της τέχνης, οι επιστημονικές αντιλήψεις και ούτω καθεξής.
18.
Η ∆ημοκρατία περνάει στον καιρό μας και δοκιμασία και κρίση. Το πρόβλημά της είναι σύνθετο. Δοκιμασία για τη ∆ημοκρατία είναι η ανάγκη να κυβερνήσει ανθρώπινα σύνολα τεράστια, που ξεπερνάνε τα φυσικά της μέτρα. Γιατί το δημοκρατικό πολίτευμα είναι εφικτό εκεί όπου όλα βρίσκονται στα μέτρα του ανθρώπου, όπου η άσκηση της εξουσίας κι ο έλεγχός της είναι άμεσα ή σχεδόν άμεσα, όπου το άτομο έχει υπόσταση, δεν μεταβάλλεται σ’ απρόσωπη μονάδα μέσα σε αστρονομικό αριθμό.
19.
Η γλωσσομάθεια είναι σήμερα περισσότερο αναγκαία από ποτέ, ως δεξιότητα που αυξάνει τις πιθανότητες να βρει κάποιος εργασία. Παρόμοια με τη γλωσσομάθεια, η εκπαίδευση στη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, συνιστά μιαν εκ των ων ουκ άνευ δεξιότητα μέσα στην ψηφιακή εποχή. Άνθρωπος που δε γνωρίζει χειρισμό ηλεκτρονικών υπολογιστών και χρήση σχετικών προγραμμάτων, θα μειονεκτεί κατά πάσα πιθανότητα στην διαδικασία κάλυψης μιας θέσης εργασίας.
20.
Η νόηση δεν αντιφάσκει. Αποκρούει την ταυτόχρονη βεβαίωση και άρνηση του ίδιου πράγματος. Ο άνθρωπος δεν μπορεί ταυτόχρονα να νοηθεί και ως όχι άνθρωπος ή ως ον που έχει και δεν έχει αίσθηση και λογικό. Είναι παράλογα τα διανοήματα: η γη κινείται και δεν κινείται ή ένας νόμος της φύσης ισχύει και δεν ισχύει. Το κύρος της αρχής αυτής είναι απόλυτο.
21.
Για να γίνει ένας λαός άξιος της δημοκρατίας, πρέπει να πάψει πρώτα να πιστεύει στο χωροφύλακα. Να βλέπει σ’ αυτόν το σύμβολο της εξουσίας κι όχι την ενσάρκωσή της. Να μην τον κρίνει απαραίτητο σε κάθε του βήμα, επιτηρητή και παιδαγωγό. Ένας λαός άξιος της δημοκρατίας δίνει εξετάσεις στα πιο μικρά πράγματα της καθημερινής ζωής: σέβεται τη θέση του στην ουρά, προσέχει να μην ενοχλεί το διπλανό του, πιστεύει πως έχει πρώτα καθήκοντα, κι έπειτα δικαιώματα. Η κοινωνική αγωγή είναι αναγκαία προϋπόθεση της δημοκρατίας.
22.
Ιδού λοιπόν γιατί αμφισβητείται ο «πολιτισμός» μας. Με το κυνηγητό των ανέσεων, τη δίψα της πολυτέλειας, την επιδειξιομανία υποδούλωσε τον δημιουργό στα δημιουργήματά του, το πνεύμα στις επινοήσεις και στις κατασκευές του. Έκανε τον άνθρωπο δυστυχή (σωματικά και ψυχικά τσακισμένο, νευρικά εξαντλημένο, πρόωρα γερασμένο – ή ηθικά ανάπηρο, κοινωνικά απόβλητο, αποθηριωμένο) μ’ εκείνα ακριβώς τα μέσα που περίμενε να του αλαφρώσουν το βάρος της ζωής.
23.
Οι αρχαίοι Έλληνες αγαπούσαν τα άλογα περισσότερο από κάθε άλλο ζώο. Στον Όμηρο, το άλογο είναι ο σύντροφος του πολεμιστή, ο οποίος δεν το βάζει σε βαριές δουλειές ποτέ. Για το κουβάλημα ζεύονται μουλάρια στην άμαξα, για το όργωμα χρησιμοποιούνται βόδια. Τα άλογα σέρνουν το άρμα του πολεμιστή, που μάχεται συνήθως πεζός. Καβάλα στο άλογό τους δεν πολεμούσαν ποτέ οι ομηρικοί ήρωες.
Ανέκαθεν η οικονομική δράση του ανθρώπου ήταν μια δράση μέσα στη φύση και πάνω στη φύση. Αν στην πρώτη φάση της ιστορικής εξέλιξης των σχέσεων του ανθρώπου με αυτήν το κυρίαρχο γνώρισμα στάθηκε η εξάρτηση του ανθρώπου από τις δυνάμεις της φύσης και του περιβάλλοντος, στη δεύτερη και πιο πρόσφατη φάση, και μάλιστα από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά, η σχέση μεταβάλλεται και το κυρίαρχο γνώρισμα γίνεται πλέον η υποταγή της φύσης στον άνθρωπο. Έτσι, ενώ αρχικά η φυσική τάξη φάνηκε να επιβάλλεται στον άνθρωπο, στη συνέχεια και ιδίως τα τελευταία 200 περίπου χρόνια η ανθρώπινη τάξη (ή αταξία) επιβλήθηκε πάνω στη φύση και το περιβάλλον.
2.
Ο τουρισμός γενικά, κυρίως δε σε χώρες μικρές σαν την Ελλάδα, αποτελεί μια ανθρώπινη δραστηριότητα η οποία εντάσσεται στις προσπάθειες οικονομικής ανάπτυξης της χώρας, περιέχει όμως πολλά στοιχεία αστάθειας στις σχέσεις ανθρώπου και περιβάλλοντος και περικλείει πολλούς κινδύνους. Αρκεί να θυμηθούμε ότι σε μικρές κοινωνίες (π.χ. νησιά) ο ανθρώπινος πληθυσμός στην τουριστική περίοδο μπορεί και να δεκαπλασιαστεί, με όλα τα επακόλουθα αυτής της αύξησης για τους τοπικούς φυσικούς πόρους, τους ρυθμούς ζωής της συγκεκριμένης κοινότητας και τον πολιτισμό της. Σε αυτή την κλίμακα του κοινωνικού φαινομένου της απότομης πληθυσμιακής επίθεσης η συμβατική λύση που δίνει ο βιομηχανοποιημένος τουρισμός είναι κατ' ανάγκη επιθετική. Μεγάλα ξενοδοχειακά συγκροτήματα βιάζουν πολλές φορές το περιβάλλον, «πακέτα» για την καλύτερη «εκμετάλλευση» των τουριστών ετοιμάζονται, αγροτικά προϊόντα γεμάτα χημικά στοιχεία και κακότεχνα προϊόντα «δήθεν» λαϊκής τέχνης παράγονται.
3.
Δεν έχουμε άλλη επιλογή από το να είμαστε ανταγωνιστικοί. Από το να πετύχουμε, δηλαδή, να οικοδομήσουμε μια υγιή οικονομία, από το να παρακολουθούμε τις τεχνολογικές εξελίξεις, από το να εξυγιάνουμε τον δημόσιο τομέα, από το να δημιουργήσουμε ένα κράτος ευέλικτο, χωρίς ωστόσο να υστερεί στους τομείς της κοινωνικής πρόνοιας και της φροντίδας προς τις ενδεείς οικονομικά και κοινωνικά κατηγορίες πολιτών. Μόνον έτσι θα πάψουμε να είμαστε και να χαρακτηριζόμαστε «ουραγοί της Ευρώπης» και «υπηρέτες των Ευρωπαίων». Η επίτευξη των στόχων σύγκλισης της ελληνικής οικονομίας με τα ευρωπαϊκά οικονομικά μεγέθη δεν είναι θέμα μόνο αριθμών. Είναι και θέμα ουσίας. Διότι η βελτίωση των οικονομικών μεγεθών μακροπρόθεσμα, αλλά σε ορισμένους τομείς και μεσοπρόθεσμα, οδηγεί στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, των υπηρεσιών, του κράτους πρόνοιας και γενικότερα στη βελτίωση της ποιότητας ζωής για όλους μας.
4.
Στη χώρα μας παράλληλα με τα περιστατικά κακοποίησης ή παραμέλησης παιδιών, που κάθε χρόνο έρχονται στο φως, θα πρέπει να αναλογιστούμε και άλλα προβλήματα που τείνουν να λάβουν χρόνιο χαρακτήρα: την εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας καθώς και την αποστέρηση των δικαιωμάτων πρόσβασης στην εκπαίδευση και την περίθαλψη για τα παιδιά των μεταναστών ή άλλων κοινωνικών ομάδων. Όσο κι αν η εικόνα παραμένει συγκεχυμένη λόγω της έλλειψης επαρκών στοιχείων σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί απόλυτα ικανοποιητική. Τα δικαιώματα των παιδιών παραβιάζονται με τρόπους και έκταση, που κάθε άλλο παρά κολακεύουν τον πολιτισμό μας.
5.
Η φαντασία είναι απαραίτητη για να καταλάβει κανείς την πραγματικότητα. Την αξία που έχει η φαντασία τη συναντά κανείς στα μαθηματικά. Γιατί, για να αποδείξεις ότι κάτι ισχύει, πρέπει πρώτα να περάσεις από την υπόθεση ότι δεν ισχύει. Αυτό κι αν απαιτεί φαντασία!
6.
Σήμερα η συζήτηση για την κοινωνική αλλαγή επικεντρώνεται στο αίτημα για συνεργασία και συνύπαρξη των λαών, στην προσπάθεια να οδηγηθούμε από ένα πλήθος μικρών και μεγάλων κοινωνικών συνόλων σε μια ενιαία κοινότητα ανθρώπων. Το πιο απτό και προχωρημένο δείγμα δημιουργίας στην εποχή μας μιας ευρύτερης από τον παραδοσιακό τύπο κράτους κοινωνίας είναι ασφαλώς η Ευρωπαϊκή Ένωση. Το εγχείρημα, βέβαια, δεν είναι νέο στην ιστορία. Τηρουμένων των αναλογιών, τόσο κατά το απώτερο όσο και κατά το πρόσφατο παρελθόν, επιχειρήθηκε να δημιουργηθούν μεγάλοι κοινωνικοί σχηματισμοί. Έτσι, τον 4ο αιώνα π.Χ., ο Μέγας Αλέξανδρος κατόρθωσε να συνενώσει πολλές κοινωνίες ανθρώπων σε ένα ενιαίο κράτος, ενώ μόλις τον περασμένο αιώνα δημιουργήθηκαν οι συνασπισμοί της Σοβιετικής Ένωσης και της Γιουγκοσλαβίας. Η μοίρα όλων αυτών των προσπαθειών ήταν κοινή: κάποια στιγμή να διαλυθούν εις τα εξ ων συνετέθησαν.
7.
Η Ελλάδα μετατρέπεται σταδιακά σε μια πολύ-πολιτισμική κοινωνία. Η εξέλιξη αυτή οπωσδήποτε περιπλέκει την κατάσταση, καθώς αναδεικνύει νέες κοινωνικές, θρησκευτικές και πολιτιστικές παραμέτρους του προβλήματος. Ταυτόχρονα, καθιστά πιο επιτακτική την ανάγκη να εκσυγχρονιστούν οι κρατικές υπηρεσίες προσαρμοζόμενες στα νέα δεδομένα και να συνεργαστούν αποτελεσματικότερα με το πλήθος των μη κυβερνητικών οργανώσεων που δραστηριοποιούνται στο έργο αυτό.
8.
O περιπτεράς μου, ένας εξηντάρης λαϊκός τύπος, κουνούσε το κεφάλι του με αγανάκτηση. «Τι σόι άνθρωποι είναι αυτοί», ξέσπασε, «που δεν ανοίγουν εφημερίδα ούτε όταν την έχουν αγοράσει;» Αναφερόταν στους όχι λίγους πελάτες του που, αφού πάρουν στα χέρια τους και πληρώσουν την α ή τη β εφημερίδα, βγάζουν από μέσα το cd, το dvd ή όποιο άλλο, απαραίτητο πλέον, δώρο περικλείεται στο σελοφάν και πετούν το έντυπο σώμα στον πρώτο κάδο απορριμμάτων που βρίσκουν μπροστά τους. Αλήθεια, τι σόι άνθρωποι; Τι σόι λαός; Για ποιο επίπεδο πολιτισμού και ποια ποιότητα ανθρώπων μιλάμε, όταν έχουμε έναν λαό που δε διαβάζει;
9.
Θεσμοί που δοκιμάστηκαν στο παρελθόν επί αιώνες, που καθιερώθηκαν µε αίμα πολύ, έχουν πια διαβρωθεί. Η οικογένεια, που ήταν η ζεστή φωλιά όπου πλάθονταν κι οπλίζονταν ο άνθρωπος, κάθε μέρα γίνεται και πιο σκιώδης. Ο τρόπος ζωής που είχε το παρελθόν κληροδοτήσει από γενιά σε γενιά – τιμιότητα, ντροπή, αξιοπρέπεια και κοινωνική συνεργασία – κινδυνεύει και αναιρείται καθημερινά από την πρακτική της εποχής µας. Το παρελθόν, ως αυθεντία, ως πηγή κανόνων βίου, υποφέρει από δεινή αμφισβήτηση.
10.
Λέγεται πως ο επιστήμονας ευθύνεται μόνο γι’ αυτό που κάνει και όχι για τον τρόπο με τον οποίο κάποιοι το χρησιμοποιούν. Όπως, δηλαδή, ο κατασκευαστής μαχαιριών είναι υπεύθυνος μόνο για την ποιότητα του προϊόντος του και όχι για την ενδεχόμενη φονική χρήση του, έτσι και ο επιστήμονας είναι υπόλογος μόνο για την ορθότητα των ανακαλύψεών του και όχι για τη βλαβερή αξιοποίησή τους. Και όπως δεν μπορεί να κατηγορείται ο πρώτος στην περίπτωση ενός φόνου, έτσι δεν μπορεί να κατηγορείται και ο δεύτερος στην περίπτωση, για παράδειγμα, ενός πολέμου.
11.
Το ξεκίνημα του 21ου αιώνα μας φέρνει αντιμέτωπους με ποικίλα προβλήματα, την έκταση και τις συνέπειες των οποίων είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς. Το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα επεφύλαξε πολλές εκπλήξεις στο χώρο της ανάπτυξης των νέων τεχνολογιών και στην πρόοδο της επιστήμης. Η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και της γνώσης έχει επιφέρει θεαματικές αλλαγές στην κοινωνική δομή και οργάνωση πολλών κρατών. Η «κοινωνία της πληροφορίας» κατέστησε αναγκαίο τον επαναπροσδιορισμό των μεθόδων και των τεχνικών της εργασίας και έθεσε σε νέα βάση το θέμα κατάκτησης της γνώσης. Σήμερα δεν έχει τόσο αξία η γνώση αυτή καθεαυτή, αφού εξελίσσεται με ταχύτατους ρυθμούς και παλιώνει προτού καν γίνει κτήμα των πολλών.
12.
Φαίνεται πως η εποχή µας προτιμά να απορρίψει το παρελθόν. Κάθε μέρα που περνάει, η φωνή του παρελθόντος εξασθενεί, απομακρύνεται για τους περισσότερους από εμάς που επιδιώκουμε να ζήσουμε την εποχή µας και σπάνια σκεφτόμαστε να πάμε αντίθετα στο ρεύμα... Κάθε μέρα που περνάει, το παρελθόν ως Ιστορία, ως Τέχνη, ως στοχασμός, ως αποκάλυψη του μυστηρίου μέσα µας και γύρω µας δεν µας λέει τίποτε. Επισκεπτόμαστε ένα μουσείο και φεύγουμε από εκεί ασυγκίνητοι. Τριγυρνούμε σε µια πολιτεία που το παρελθόν την έχει ανυψώσει σε μνημείο κάλλους και Ιστορίας, και δε μένει ξύπνια μέσα µας παρά µια κοντόφθαλμη και δυσκίνητη περιέργεια ή, το χειρότερο, µια καταγέλαστη ματαιοδοξία πως βρισκόμαστε, πως γνωρίζουμε, πως σκεφτήκαμε τη φημισμένη αυτή πολιτεία. Αλλά βαθύτερα, αυτή η πολιτεία για µας δεν έχει φωνή, δεν έχει φυσιογνωμία, δεν µας φέρνει κανένα μήνυμα. Το παρελθόν της απομένει για τον εσωτερικό µας κόσμο βουβό.
13.
Έπειτα, ας μην ξεχνούμε ότι ο άνθρωπος που δεν βλέπει ή δεν θέλει να αναγνωρίσει τα όριά του και να παραδεχτεί το «μη περαιτέρω», χάνει τον αυτοέλεγχο και από στιγμή σε στιγμή κινδυνεύει να παραπατήσει και να τσακιστεί. Οι τραγικοί ήρωες, που έχει πλάσει το θέατρο του πολιτισμού μας, αυτό το μοιραίο λάθος πλήρωσαν ακριβά. Έχασαν την επίγνωση των ορίων τους, των ανθρώπινων ορίων. Δεν κατάλαβαν ότι κάποια βαθιά χαραγμένη γραμμή σημαδεύει ένα ανυπέρβλητο σύνορο. Την αγνόησαν ή την περιφρόνησαν, και οι δείλαιοι πήδησαν την τάφρο. Τους είχε τυφλώσει το πάθος της δύναμης, του πλούτου, της δόξας. Όταν αντιλήφθηκαν τη μωρία τους, ήταν αργά: η ευτυχία είχε γλυστρήσει μέσ’ από τα χέρια τους, η ζωή με τις χαρές της είχε φύγει ανεπιστρεπτί...
14.
Ἡ συνηθισμένη, ὡστόσο, μορφὴ τοῦ φανατισμοῦ εἶναι ἀληθινὰ ἀποκρουστική. Ὁ φανατικός, σ’ ὅλες τὶς ἐποχές, εἶναι στενοκέφαλος καὶ στενόκαρδος. Τὸ ὀπτικό του πεδίο εἶναι περιορισμένο καὶ τὸ πείσμα του ἀκατανίκητο. Ἀγνοεῖ τοὺς συμβιβασμούς, ἀλλ’ ἀγνοεῖ καὶ τὶς καλόπιστες κ’ εὐγενικὲς παραχωρήσεις. Φρουρὸς συχνὰ ἑνὸς δόγματος ποὺ ὑποστηρίζει τὶς ἐξοχότερες ἀρετές, ὅσο προχωρεῖ τὶς χάνει ὁ ἴδιος. Γίνεται ἀπάνθρωπος, ὠμός, σκαιός, ἀποθηριώνεται, γιὰ νὰ ἐξανθρωπίσει τοὺς ἀνθρώπους. Ὁφανατισμὸς δημιουργεῖ καταστάσεις βρασμοῦ. Ἀλλὰ βρασμοῦ ἀπὸ ἐμπάθεια, μίσος, ἀκόμη κ’ ἐγκληματικὴ διάθεση. Ἂς θυμηθοῦμε τὰ ὁλοκαυτώματα κατὰ τὸ Μεσαίωνα καὶ τὴν Ἀναγέννηση. Θηρία καὶ ὄχι ἄνθρωποι τὰ ἐπραγματοποίησαν.
15.
Ένας ξένος συγγραφέας έχει κάνει την παρατήρηση ότι, αν ο Δάσκαλος δεν πλουτίζει ούτε ανακαινίζει τα επιστημονικά του εφόδια και τις επαγγελματικές του δεξιότητες, είναι γιατί έχει να κάνει πάντοτε με παιδιά, ανώριμους δηλαδή και με περιορισμένη ικανότητα ανθρώπους, που εύκολα δεσπόζει στον κύκλο τους. Επομένως, του λείπει ο «ανταγωνισμός» με ομοίους του, που είναι πάντοτε έτοιμοι και πολλές φορές ικανοί να του αμφισβητήσουν την υπεροχή, όπως συμβαίνει στα άλλα επαγγέλματα. Δεν χρειάζεται να «πολεμήσει» σκληρά και προς σκληρούς αντιπάλους, σαν τους βιοπαλαιστές· μέσα στην τάξη είναι ο «ένας», «ο παντογνώστης», «ο φωτισμένος». Ποια δύναμη και ποια σοφία μπορούν ν’ αντιπαρατάξουν στο «πνεύμα» του οι μικροί μαθητές; Και για τούτο επαναπαύεται στα λιγοστά πνευματικά του κεφάλαια.
16.
Η μεγάλη αντοχή του πνευματικού δημιουργού γεννιέται και συντηρείται, κατά κύριο λόγο, από την ψυχή του. Η φλογερή αγάπη προς το έργο του και η πίστη η αδιάσειστη στον προορισμό αυτού του έργου είναι οι μεγάλες πηγές της δύναμης του. Αυτές δεν τον αφήνουν (και στην περίπτωση ακόμη της κλονισμένης υγείας) να λυγίσει. Ο άνθρωπος που αγαπάει και πιστεύει αυτό που κάνει, ζει όρθιος με την ψυχή του.
17.
Ενόψει της νέας χιλιετίας, το ανθρώπινο γένος είναι υποχρεωμένο να σχεδιάσει ένα νέο εκπαιδευτικό σύστημα και να διαμορφώσει τους όρους ενός νέου πολιτισμού. Και είναι υποχρεωμένο να το πράξει τούτο -επιτρέψτε μου να επισημάνω- όχι γιατί το εκπαιδευτικό σύστημα και ο πολιτισμός του παρελθόντος απέτυχαν, αλλά διότι άλλαξε η κοινωνία. Τίποτε από όσα ο άνθρωπος μπορεί να σκεφθεί και να δημιουργήσει -αν πρόκειται να καταστεί βιώσιμο- δεν είναι δυνατό να υπάρξει ερήμην της κοινωνίας. Αλλάζουν οι κοινωνικές συνθήκες; Αλλάζουν, επίσης, οι ιδέες, οι πεποιθήσεις, οι μορφές της τέχνης, οι επιστημονικές αντιλήψεις και ούτω καθεξής.
18.
Η ∆ημοκρατία περνάει στον καιρό μας και δοκιμασία και κρίση. Το πρόβλημά της είναι σύνθετο. Δοκιμασία για τη ∆ημοκρατία είναι η ανάγκη να κυβερνήσει ανθρώπινα σύνολα τεράστια, που ξεπερνάνε τα φυσικά της μέτρα. Γιατί το δημοκρατικό πολίτευμα είναι εφικτό εκεί όπου όλα βρίσκονται στα μέτρα του ανθρώπου, όπου η άσκηση της εξουσίας κι ο έλεγχός της είναι άμεσα ή σχεδόν άμεσα, όπου το άτομο έχει υπόσταση, δεν μεταβάλλεται σ’ απρόσωπη μονάδα μέσα σε αστρονομικό αριθμό.
19.
Η γλωσσομάθεια είναι σήμερα περισσότερο αναγκαία από ποτέ, ως δεξιότητα που αυξάνει τις πιθανότητες να βρει κάποιος εργασία. Παρόμοια με τη γλωσσομάθεια, η εκπαίδευση στη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, συνιστά μιαν εκ των ων ουκ άνευ δεξιότητα μέσα στην ψηφιακή εποχή. Άνθρωπος που δε γνωρίζει χειρισμό ηλεκτρονικών υπολογιστών και χρήση σχετικών προγραμμάτων, θα μειονεκτεί κατά πάσα πιθανότητα στην διαδικασία κάλυψης μιας θέσης εργασίας.
20.
Η νόηση δεν αντιφάσκει. Αποκρούει την ταυτόχρονη βεβαίωση και άρνηση του ίδιου πράγματος. Ο άνθρωπος δεν μπορεί ταυτόχρονα να νοηθεί και ως όχι άνθρωπος ή ως ον που έχει και δεν έχει αίσθηση και λογικό. Είναι παράλογα τα διανοήματα: η γη κινείται και δεν κινείται ή ένας νόμος της φύσης ισχύει και δεν ισχύει. Το κύρος της αρχής αυτής είναι απόλυτο.
21.
Για να γίνει ένας λαός άξιος της δημοκρατίας, πρέπει να πάψει πρώτα να πιστεύει στο χωροφύλακα. Να βλέπει σ’ αυτόν το σύμβολο της εξουσίας κι όχι την ενσάρκωσή της. Να μην τον κρίνει απαραίτητο σε κάθε του βήμα, επιτηρητή και παιδαγωγό. Ένας λαός άξιος της δημοκρατίας δίνει εξετάσεις στα πιο μικρά πράγματα της καθημερινής ζωής: σέβεται τη θέση του στην ουρά, προσέχει να μην ενοχλεί το διπλανό του, πιστεύει πως έχει πρώτα καθήκοντα, κι έπειτα δικαιώματα. Η κοινωνική αγωγή είναι αναγκαία προϋπόθεση της δημοκρατίας.
22.
Ιδού λοιπόν γιατί αμφισβητείται ο «πολιτισμός» μας. Με το κυνηγητό των ανέσεων, τη δίψα της πολυτέλειας, την επιδειξιομανία υποδούλωσε τον δημιουργό στα δημιουργήματά του, το πνεύμα στις επινοήσεις και στις κατασκευές του. Έκανε τον άνθρωπο δυστυχή (σωματικά και ψυχικά τσακισμένο, νευρικά εξαντλημένο, πρόωρα γερασμένο – ή ηθικά ανάπηρο, κοινωνικά απόβλητο, αποθηριωμένο) μ’ εκείνα ακριβώς τα μέσα που περίμενε να του αλαφρώσουν το βάρος της ζωής.
23.
Οι αρχαίοι Έλληνες αγαπούσαν τα άλογα περισσότερο από κάθε άλλο ζώο. Στον Όμηρο, το άλογο είναι ο σύντροφος του πολεμιστή, ο οποίος δεν το βάζει σε βαριές δουλειές ποτέ. Για το κουβάλημα ζεύονται μουλάρια στην άμαξα, για το όργωμα χρησιμοποιούνται βόδια. Τα άλογα σέρνουν το άρμα του πολεμιστή, που μάχεται συνήθως πεζός. Καβάλα στο άλογό τους δεν πολεμούσαν ποτέ οι ομηρικοί ήρωες.
